غضب یکی از غرایز انسانی است و بهره های فراوانی برای انسان دارد و در دفاع از هویت و باورها و فرهنگ او نقش مهمی ایفا می کند. 

سه گروه متفاوت

در واقع انسان ها را می توان در مورد این حالت نفسانی، به سه گروه تقسیم کرد:

دسته اول: انسان هایی که در هنگام غضب افراط می کنند و از حد و مرز ایمان بیرون می روند. این گونه اشخاص همواره گرفتار اعمال ناپسند خود هستند و بسا که پشیمانی هم سودی به حالشان نخواهد داشت.

دسته دوم: افرادی هستند که اساساً خشمگین نمی شوند و اصلا قوه غضبیه خود را به کار نمی گیرند و در جاهایی که حتی شرع و عقل هم برای آنان خشم را لازم دانسته است، به هیچ وجه حرکتی ندارند. اینان نه تنها عملی ناپسند انجام می دهند، بلکه از افراد عصبانی بدترند و افرادی بی غیرت و بی هویت تلقی می شوند.

دسته سوم: کسانی که براساس کمال وجودی خود هرگاه خشمگین شوند، از مرز اعتدال خارج نمی شوند. اینان با ایمان راسخ و اعتماد به نفسی که دارند، هنگام بروز حالت خشم بر وجودشان تسلط کامل دارند و تمام اعضا و جوارح آنان تحت فرمان عقل و ایمانشان قرار دارد.

خداوند متعال یکی از مهم ترین ویژگی های انسان های الهی و پارسا پیشه را کظم غیظ و عفو از مردم می شمارد و می فرماید:

«وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» (آل عمران.134) ؛ مومنان در هنگام عصبانیت خشم خود را فرو می برند و ازخطای مردم در می گذرند و خدا نیکوکاران را دوست دارد.» «کظم» در لغت به معنی بستن سر مشکی است که از آب پر شده باشد و به طور کنایه در مورد کسانی که از خشم و غضب پر می شوند ولی از اعمال آن خودداری می نمایند، به کار می رود.

«غیظ» به معنی شدت غضب و حالت برافروختگی و هیجان فوق العاده روحی است، که بعد از مشاهده ناملایمات به انسان دست می دهد. .

حالت خشم و غضب از خطرناک ترین حالات انسان است و اگر جلوی آن رها شود، در شکل یک نوع جنون و دیوانگی و از دست دادن هر نوع کنترل اعصاب خودنمایی می کند و موجب می شود که بسیاری از جنایات و تصمیم های خطرناک از انسان صادر شود که انسان یک عمر باید کفاره و تاوان آن را بپردازد.

امام صادق علیه السّلام فرمود: «ای شیعیان آل محمّد، بدانید که هر کس هنگام خشم، خود را نگه ندارد و در مصاحبت و همنشینی و همراهی و همسایگی، برخوردِ پسندیده ای نداشته باشد از ما نیست.»

با دیدن سفارش های فراوانِ اولیا و انبیا و حکیمان و مصلحان اجتماع به عفو و گذشت، به طور طبیعی از خود می پرسم: چرا عفو، امری ارزشمند است؟ در پاسخ باید گفت: علت این ارزشمندی آن است که بازتاب های مثبت فراوانی در عرصه های فردی و اجتماعی دارد.

انسانِ بی گذشت، نه تنها آسایش زندگی از او و دیگران سلب می شود بلکه گرفتار بسیاری از گناهان و لغزش ها می شود که گاه تا ابد در آتش ندامت آن خواهد سوخت، از همین رو در روایات معصومین علیهم السّلام، عفو و مدارا، در ردیف ورع و تقوا ذکر شده که همانند سپری در برابر گناهان عمل کرده است؛ حتی فرموده اند که بدون عفو و مدارا، هیچ عمل نیکی به کمال خود نمی رسد.

قهر و جدایی دو مسلمان- که نتیجه بی گذشتی است- حتی مانع قبول شدن اعمال نیک دیگر نیز می شود، چنان که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به ابوذر فرمود: «ای ابوذر، از جدایی و ترک برادرت بپرهیز که در این حال، عمل نیکی قبول نمی شود» .1

نکته دوم در ارزشمندی عفو و گذشت این است که عفو، موجب تقویت اتحاد و همبستگی و ایجاد الفت و محبت میان افراد جامعه می شود. اسلام روا نمی دارد که دو فرد با ایمان- جز زمانی اندک- در قهر و جدایی به سر ببرند.

امام باقر علیه السّلام می فرماید: «هر گاه دو م?من، بیش از سه روز، پیوند خود را بگسلند، روز سوم از هر دوی آن ها بیزاری می جویم. عرض شد: این در مورد ستمگر است، اما مظلوم چه گناهی دارد؟ فرمود: چرا مظلوم، نزد ظالم نمی رود و به او نمی گوید: من ستم کردم (و مقصّر من بودم) تا صلح و آشتی برقرار شود؟».2

آنان که در زندگی اجتماعی خود، شیوه ای جز خشونت و دفع ندارند، از جرگه شیعیانِ واقعی خارجند.

امام صادق علیه السّلام فرمود: «ای شیعیان آل محمّد، بدانید که هر کس هنگام خشم، خود را نگه ندارد و در مصاحبت و همنشینی و همراهی و همسایگی، برخوردِ پسندیده ای نداشته باشد از ما نیست.»3

با توجه به نکته های فوق است که پی می بریم انسان عاقل و متعادل باید دیگران را عفو کند و از روحیه گذشت، برخوردار باشد .

پی نوشت ها :

1. وسائل الشیعه، ج8، ص587.

2. همان، ج8، ص586.

3. همان، ص402.

فرآوری: محمدی               

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان