دو. تشریح جایگاه و اهمیت اعمال عبادی

در کنار برنامه ریزی و فراهم آوردن مقدمات، لازم است به بیان علت ارزش و اهمیت آن نیز پرداخته شود و به صورت منطقی در مورد آن گفتگو صورت گیرد. در روش تربیتی حضرت زهرا (س)، توجه به این نکته نیز مشهود است. به این معنا که علاوه بر عادت دادن و آموزش باید بینش و فکر کودکان را نیز ارتقا بخشید و با زبانی قابل فهم برای آن ها به بیان دلایل منطقی پیرامون آن پرداخت تا رفتار کودک پشتوانه ای قوی از فکر و بینش را به دنبال داشته باشد و صرف یک عمل و از روی عادت نباشد. به نظر می رسد این دو یعنی رفتار و گفتار، باید در کنار هم و توأم باهم باشد تا اثرگذار و مفید واقع شود.

4- 1- 2- پرورش عواطف و احساسات

از دیگر نکاتی که می توان در زندگی حضرت به آن اشاره کرد، توجه به عواطف و احساسات انسانی در کودکان است. رشد و پرورش این ویژگی ها و اهمیت دادن به آن ها، فرزندان را به گونه ای از محدود? فرد محوری و مادیات خارج کرده و دنیایی بزرگتر را فراروی آنان قرار می دهد. دنیایی که در آن فرد و خواسته های او جزیی کوچک هستند و همه چیز به امور مادی ختم نمی شود.

1- 4- 1- 2- حس زیباشناسی

یکی از موارد پرورش عواطف و احساسات، رشد و پرورش حس زیباشناسی در کودکان است. زیبادوستی و زیباخواهی، یکی از ویژگی هایی است که به انسان اختصاص دارد. زیبایی هایی که انسان مشاهده می کند حس زیباشناسی او را اشباع می کند (جعفری، بی تا، صص162-170). پرورش این حس باعث می شود که روح کودکان نسبت به دنیا و موجودات پیرامون خود حساس بوده و با نوعی دقت نظر به اطراف خود بنگرند و درپی آن نسبت به زشتی ها منفعل بوده و خود نیز از آن ها دوری کرده به دنبال تغییر باشند. در نتیجه از زیبایی های محسوس به سمت زیبایی های معنوی و الهی حرکت کنند (همان، ص 201). از روش هایی که می توان با آن حس زیباشناسی را تقویت کرد، دوری از زشتی ها و پلیدی ها است. در واقع بدون دوری از زشتی ها و پلیدی ها نمی توان به زیبایی رسید (همان، ص 202). سر آغاز این امر از خانه و خانواده شروع می شود. به این معنا که مادر در خانه به نظافت و تمیزی اهمیت داده و آن را برای کودکان باارزش جلوه دهد. در این حالت فرزندان نیز در مقابل خود زیبایی را مشاهده می کنند و با آن خو می گیرند و از پلیدی منزجر می شوند. حضرت زهرا(س) در زندگی و خان? خود به این امور توجه داشتند و خود به انجام آن ها می پرداختند. حضرت علی(ع) در این زمینه دربار? حضرت فاطمه(س) می فرماید: «کسحَتِ الْبیتَ حتَّی اغْبَرَّتْ ثِیابُهَا؛ به قدری خانه را جارو می کرد که گرد و خاک، لباس هایش را غبارآلود می نمود» (شیخ صدوق، 1385، ج 2، ص 367). اقدام دیگری که در این زمینه در زندگی حضرت زهرا(س) مشاهده می شود، توجه به زینت فرزندان است که به نوعی آن ها را به سمت زیبایی هدایت می کند: «أن فاطمة حلت الحسن و الحسین؛ فاطمه (س) حسن و حسین ((ع)) را می آراست.» (بحرانی، 1413، ج 11، ص174) این کار نیز علاوه بر نشاط روحی که برای فرزندان به دنبال دارد، حس زیباشناسی آن ها را نیز تقویت می کرد.

2- 4- 1- 2- حس نوع دوستی و همدردی

از دیگر مواردی که می توان در زمین? پرورش عواطف به آن اشاره کرد، آموزش همدردی با دیگران و توجه به خواسته ها و نیازهای دیگران، بخصوص افراد ضعیف و نیازمند است. این احساسات و عواطف نسبت به دیگران که در روان شناسی اجتماعی از آن به رفتار حمایتی تعبیر می شود، چنین تعریف شده است: «رفتاری است که به قصد کمک کردن به دیگران، تنها بخاطر نوع دوستی و نه به منظور رسیدن به منفعت خاصی انجام می شود» (آذربایجانی و دیگران، 1378، ص 333). این تعریف از نوع دوستی به این نکته اشاره دارد که کمک به دیگران اگر برای رسیدن به منفعت های شخصی و مادی باشد، نوع دوستی محسوب نمی شود و در صورتی که به نیت نزدیکی به خداوند و نیاتی در این راستا باشد، مانند سایر اعمال عبادی، مورد قبول خداوند خواهد بود. روایات زیادی از زندگی حضرت زهرا(س) وجود دارد که به صورت عملی به فرزندان خود آموزش می دادند که باید به نیازمندان یاری رسانند و قبل از خود به فکر دیگران بوده و هم نوعان را بر خود مقدم دارند.

از جمل? این موارد می توان به ماجرایی اشاره کرد که امام حسن (ع) نقل کرده اند:

«رَأَیتُ أُمِّی فَاطِمَةَ(ع) قَامَتْ فِی مِحْرَابِهَا لَیلَةَ جُمُعَتِهَا فَلَمْ تَزَلْ رَاکعَةً سَاجِدَةً حَتَّی اتَّضَحَ عَمُودُ الصُّبْحِ وَ سَمِعْتُهَا تَدْعُو لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ تسَمِّیهِمْ وَ تکثِرُ الدُّعَاءَ لَهُمْ وَ لَا تَدْعُو لِنَفْسِهَا بِشَی ءٍ فَقُلْتُ لَهَا یا أُمَّاهْ لِمَ لَا تَدْعِینَ لِنَفْسِک کمَا تَدْعِینَ لِغَیرِک فَقَالَتْ یا بُنَی الْجَارَ ثُمَّ الدَّار (اربلی، 1381، ج 1، ص 468 )؛

مادرم فاطمه (س) را در شب جمعه دیدم که در محراب ایستاده بود و پیوسته رکوع و سجود می کرد تا عمود صبح ظاهر شد و شنیدم که مؤمنین و مؤمنات را دعا می فرمود و نام می برد و ایشان را دعای بسیار کرد و برای خود هیچ دعا نکرد. به مادر گفتم که چرا برای خود هیچ دعا نفرمودی همچنان که برای غیر دعا می فرمودی؟ گفت: ای پسر کوچکم، اول همسایه بعد از آن خانه».

ایشان عملا نوع دوستی را به فرزندان خود آموزش می دادند و از کودکی این حس نوع دوستی را در آن ها شکوفا می کردند. در گزارشی دیگر آمده است که پیرمردی به خان? حضرت مراجعه و ابراز نیاز کرد و ایشان با وجود اینکه خود نیز در تنگ دستی به سر می بردند، با دادن هدیه او را خوشحال و راضی نمود (ر. ک. مجلسی، 1403، ج 43، ص56).

همان گونه که یاد شد، زندگی حضرت زهرا(س) مملو از انفاق ها و ایثارهاست، آن هم نه در شرایطی که خود در رفاه مادی باشد و از سر بی نیازی به دیگران ببخشد، بلکه شرایط زندگی خودشان مناسب و مهیا نبود و در عین حال به انفاق در راه خدا اقدام می کردند. این رفتارها در مقابل دیدگان فرزندان است و آن ها با دید? جان می نگرند و در ضمیرشان ثبت شده و روح آن ها را تحت تاثیر خود قرار می د هند تا آنجا که آن ها نیز به تکرار رفتار والدین خود می پردازند. شاهد این مدعا شأن نزول سور? انسان است که امام حسن و امام حسین((ع)) به همراه حضرت زهرا(س) و حضرت علی(ع) افطاری خود را انفاق می کنند. قطعا در این ماجرا اجباری از جانب والدین برای انفاق نبود و فرزندان از روی اختیار چنین رفتاری را انجام دادند. در این ماجرا رفتار والدین تاثیرگذار و درس آموز بوده و انگیز? رفتار کودکان را دوچندان کرده است. تکرار این امور باعث رشد عواطف و احساسات کودک می شود، به گونه ای که او در دنیایی که منافع شخصی خط قرمز افراد است، با دیدی فرافردی به دیگران و دنیای پیرامون خود می نگرد.

در ادامه به مواردی که توجه به نیازهای مادی فرزندان را نشان می دهد، اشاره می شود.

2- 2- توجه به نیازهای مادی

انجام امور روزمر? فرزندان و توجه به برآورده کردن نیازهای آنان برای حضرت زهرا(س)، از اولویت های زندگی محسوب می شد و هرگاه بین رسیدگی به فرزندان و کارهای دیگر مخیر بودند، همراهی با فرزندان را بر می گزیدند. در روایتی آمده است:

«أَنَّ سَلْمَانَ قَالَ کانَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام جَالِسَةً قُدَّامَهَا رَحًی تَطْحَنُ بِهَا الشَّعِیرَ وَ عَلَی عَمُودِ الرَّحَی دَمٌ سَائِلٌ وَ الْحُسَینُ فِی نَاحِیةِ الدَّارِ یبْکی...قَالَ سَلْمَانُ إِنِّی موْلَی عتَاقَةٍ إِما أَنْ أَطْحَنَ الشَّعِیرَ أَوْ أُسَکتَ لَک الْحُسَینَ فَقَالَتْ أَنَا بِتَسْکیتِهِ أَرْفَقُ وَ أَنتَ تَطْحَنُ الشَّعِیرَ(قطب راوندی، 1409، ج 2، ص 530)؛

سلمان فارسی می گوید: فاطمه(س) نشسته بود. دستاسی در مقابلش قرار داشت که با آن جو آسیاب می کرد. از دسته آن دستاس، خون جاری بود و حسین(ع) در یک گوشه خانه می گریست. سلمان گفت: من بنده آزادشده ای هستم. اجازه بده یا جو آسیاب کنم و یا حسین(ع) را برای شما ساکت نمایم. فاطمه(س) فرمود: من برای ساکت کردن بچه بهتر هستم و تو جو را آسیاب کن».

این کلام آن حضرت نگاه دقیق و تخصصی ایشان را بیان می کند که کودک نیاز به توجه و مراقبت مستقیم مادر دارد و این گونه نیست که هرکسی صلاحیت این کار را داشته باشد. در واقع مراقبت از کودک تنها به معنای رفع نیازهای مادی او نیست تا هرکس از عهد? آن بربیاید، بلکه علاوه بر مهارت، عاطفه و رابط? مادری را نیاز دارد تا بداند در هر حالتی چگونه باید نیاز کودک تأمین شود. شاید بتوان گفت در برخی موارد پدر هم نمی تواند آن گونه که شایسته است از کودک نگهداری کند، زیرا حس مادری و رابط? روحی بین کودک و مادر و دقت نظر در تأمین نیازهای کودک، از نکاتی است که به صورت انحصاری در اختیار مادر است، از این رو توجه مستقیم مادر به کودک، به این معنا که شخصا به رفع حوائج و تعامل با او بپردازد، از مهمترین امور مادی و البته معنوی کودک است. در ادامه به دو نمونه از نیازهای مادی کودک اشاره می شود.

1- 2- 2- تغذی? کودکان

رابط? نزدیک و به هم پیوست? روح و جسم ایجاب می کند که برای سلامت و سعادت کودکان به نیازهای جسمی و روحی به صورت همزمان و متناسب پاسخ داده شود. در واقع نمی توان با قاطعیت گفت که کدامیک از این نیازها بر دیگری برتری دارد، زیرا زمانی که مادر با مهربانی تمام به کودک خود غذا می دهد، در ظاهر به نیاز جسمی و مادی کودک پاسخ می دهد، ولی روح او نیز در کنار جسم، از محبت مادر سیراب می شود. یکی از مهمترین امور مادی فرزندان، رسیدگی به تغذی? آن هاست. تغذیه از بدو تولد کودک مورد توجه و اهمیت است، از این رو خداوند کامل ترین غذا را برای کودکان در شیر مادر قرار داده است. حضرت زهرا (س) نیز مادرانه فرزندان خود را از این نعمت الهی بهرمند می کردند. در روایتی از امام صادق (ع) آمده است: «دَخَلَ رَسولُ اللَّه صل الله علیه و آله عَلَی فَاطِمَةَ وَ عَلَیهَا کساءٌ مِنْ ثَلَّةِ الْإِبِلِ وَ هی تطْحَنُ بِیدِهَا وَ تُرْضِعُ وَلَدَهَا؛ پیغمبر وارد خانه فاطمه (س) شد، ایشان جامه ای از موی شتر به تن داشت و جو آسیاب می کرد و بچه را نیز شیر می داد.» (طبرسی، 1370، ص 117) این روایت تصویری از زندگی حضرت زهرا (س) را نشان می دهد که علاوه بر کار خانه، از مهمترین مسؤولیت مادری که شیردادن فرزند است غفلت نمی کردند. شاید اگر این صفحات زرین تاریخ برای مادران بازگو شود، عزم آن ها را برای انجام مسؤولیت خود در برابر فرزندان، بیشتر کند و با انگیز? بیشتر و با نگاهی محترمانه تر به آن بنگرند. حضرت زهرا (س) با عشق مادرانه، به غذا و خوراک فرزندان خود توجه داشتند. آسیاب کردن گندم و جو برای تهی? غذا نشان از این دارد که ایشان شخصا برای خانواده و فرزندانشان به فراهم کردن مقدمات و تهی? غذا می پرداختند. توجه به تغذی? و تهی? غذای کودکان از سوی مادر نتایج مفیدی به دنبال دارد. اولین و مهمترین نکته این است که مادرِ با درایت، متناسب با نیاز فرزند به تهیه غذا می پردازد و از طرفی از مواد اولی? سالم و مورد اطمینان استفاده می کند، بنابراین سلامت بیشتری برای فرزندان حاصل می شود. نکت? دیگر اینکه انرژی مثبتی که مادر هنگام طبخ، به غذا منتقل می کند، به فرزند و سایر اعضای خانواده منتقل می شود و همین امر سرزندگی و شادابی بیشتری را به آن ها می دهد.

شاید برخی با مطالعة این روایات تصور کنند که حضرت زهرا(س) با داشتن جایگاهی معنوی خاص، اگر به عبادت می پرداختند مناسب تر بود، ولی رفتار ایشان نشان از اهمیت توجه مادر به کودک دارد و تذکر و توجهی برای بانوان است که به هر دلیل از انجام این کار سرباز می زنند. زندگی سرور زنان عالم به ما می آموزد که برای تربیت فرزند و رسیدگی به او، هیچ چیز نمی تواند مانع باشدحتی واجبات. می توان بین واجبات و تربیت فرزند جمع کرده و هر دو را انجام داد؛ یعنی هیچیک نباید فدای دیگری شود، زیرا هر دو از وظایف مهم مادر است. از این نکته نیز نباید غافل شد که هیچ کاری مانع رسیدگی به فرزند نیست و خداوندی که تربیت فرزند را وظیف? مادر قرار داده، سایر واجبات را هم وضع کرده و بدون تردید این دو را به گونه ای طراحی کرده است که باهم در تعارض نباشند. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «إِنَّ فَاطِمَةَ عَلَیهَا السَّلَامُ کانَتْ تَمْضَغُ لِلْحَسَنِ ثُمَّ لِلْحُسَینِ عَلَیهِمَا السَّلَامُ وَ هِی صَائِمَةٌ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ؛ فاطمه(س) غذا می جوید برای حسن(ع)، سپس برای حسین(ع)؛ در حالی که در ماه رمضان روزه بود» (شیخ حر عاملی، 1414، ج 4، ص 190). این روایت نیز اشاره به این دارد که ایشان در حال عبادت و روزه داری نیز از توجه به فرزندان غافل نمی شدند و در حین عبادت، به وظیف? مادری خود و برآورده کردن نیازهای آنان می پرداختند. حال مادرانی که با کوچک ترین بهانه خود را از وظایف مادری معاف می کنند، باید بازنگری در رفتار خود داشته باشند و به دنبال راهی باشند که هم به وظیف? مادری خود عمل کنند و هم سایر برنامه های خود را اجرا نمایند.

2- 2- 2- بازی با کودکان

یکی از اساسی ترین نیازهای کودکان نیاز به بازی و سرگرمی است. کودکان در بازی های خود دنیای بزرگسالی را تجربه کرده و خود را برای ورود به آن آماده می کنند. مطالعات در این زمینه نشان می دهد که بازی کودکان با یکدیگر به آن ها کمک می کند تا نحو? همکاری با سایر کودکان را فراگیرند و از دیدگاه خودمحوران? خویش فراتر روند (ر. ک. هیوز، 1387، ص324). در واقع آن ها در بازی های خود زندگی می کنند و زندگیشان در بازی هایشان رقم می خورد. روان شناسان معتقدند که بازی اجتماعی (بازی کودک با فرد دیگر)، به طور کلی و در بسیاری از حیطه های خاص اجتماعی شدن سودمند است. تمرکز بر قواعد بازی، آن ها را آگاه می کند که هم? تعامل های اجتماعی پیرو قواعد معینی هستند (همان، ص 299)، از این رو نباید از بازی فرزند غافل بود و حتی باید با آن ها هم بازی شد و به بازی های آن ها نیز سمت و سو بخشید تا استفاد? صحیحی از آن ببرند.

حضرت زهرا(س) به این نکته هم توجه داشتند و با کودکان خود بازی می کردند و وارد دنیای کودکان می شدند. در روایتی آمده است که روزی ایشان با امام حسن(ع) بازی می کردند و او را بالا و پایین می انداختند و برایش شعر می خواندند:

أَشْبِهْ أَبَاک یا حسَنُ وَ اخلَعْ عَنِ الْحَقِّ الرَّسَنَ 

وَ اعْبُدْ إِلَهاً ذَا مِنَنٍ 

وَ لَا تُوَالِ ذَا الْإِحَنِ

«حسن جان، همچون پدرت باش و ریسمان (ظلم و ستم) را از (گردن) حق بر کن. خداوند منّان را پرستش نما و کینه توز و حق ستیز را به دوستی مگیر».

و در بازی با فرزند خود حسین (ع) می خواندند:

انْتَ شَبیهٌ بابی لَستَ شبیهاً بَعِلی

تو بیش از پدرت علی، به پدرم [رسول اللَّه] شباهت داری (ابن شهر آشوب، 1379، ج 3، ص 389).

از این سیرة حضرت می توان دریافت که مفاهیم دینی و اخلاقی را باید با زبانی کودکانه و در شرایط دلپذیر به کودکان آموخت تا مؤثر واقع شود و ماندگاری آن نیز بیشتر باشد. القای این مفاهیم از سوی مادر زمانی تأثیر دوچندانی دارد که کودک در حین بازی این مفاهیم را دریافت کند، البته نباید از تاثیرگذاری شعر نیز غافل بود. در واقع زمانی که مطالبی دقیق با زبانی شیرین و در هنگام بازی و از طریق مهربان ترین و مهمترین فرد زندگیِ کودک، یعنی مادر، به او القا می شود، شرایط مناسبی را برای آموزش فراهم می آورد که پذیرش از سوی کودک را بالا می برد. با استفاده از این سیره می توان علاوه بر شرکت در بازی کودکان و همراهی با آن ها، از فرصت های آموزشی که در هنگام بازی به وجود می آید به خوبی استفاده کرد و علاوه بر نظارت، از اینکه بازی منجر به خشونت یا رفتارهای نابهنجار شود، جلوگیری کرد.

نتیجه گیری

از سیر? تربیتی حضرت زهرا(س) در تربیت کودک، روشن می شود که جایگاه مادر علاوه بر تربیت کودک در بعد جسمی، در سایر ابعاد عبادی، عاطفی و فرهنگی و... نیز از اهمیت خاصی برخوردار است، چراکه ریشه و اساس هر گونه آموزش در خانه و دامان مادر است. حضرت زهرا(س) هرچند دوران زندگی کوتاهی داشتند، اما به صورت کامل و جامع بر مدار حق و حقیقت زندگی می کردند، از این رو زندگی پرباری و سیر? تربیتی ایشان برای انسان های حق طلب، به عنوان سبک زندگی موفق مطرح است. سبک زندگی آن حضرت در تربیت فرزند سبکی کامل و جامع بود و الگو گیری از آن می تواند ما را در تربیت نسلی خداجو و حقیقت طلب یاری کند.

توجه به نیازهای معنوی از بستر عقیقه برای فرزند، صدقه دادن برای فرزند، آموزش مسائل عبادی با برنامه ریزی و تشریح جایگاه و اهمیت اعمال عبادی، پرورش عواطف و احساسات در سایة توجه به حس زیباشناسی و حس نوع دوستی و همدردی و توجه به نیازهای مادی با عنایت به تغذیه و بازی کودکان، از مهمترین جلوه های سیرة تربیتی حضرت زهرا (س) در پرورش فرزندان است که تبیین آن در این نوشتار گذشت.