روشن است که نتیجه تلاش یک ساله یا نیم ساله دانش آموزان و دانشجویان در امتحانات پایانی مشخص می شود. اگرچه میزان مطلوبیت نحوه اجرای امتحانات یا اصولا این نوع ارزشیابی تحصیلی که اکنون در نظام آموزشی ما در حال اجراست یا اینکه تا چه حد در ارزیابی دقیق متعلمین موثر است خود تحقیقی مجزا و مفصل را می طلبد اما در این نوشته قرار است تا راه ها و عواملی را که می تواند در به دست آمدن یک امتحان موفق موثر باشد مورد بررسی و بازبینی قرار گیرد.
نظام های آموزشی دنیا در نحوه اجرای امتحانات یا به عبارت روشن تر نحوه ارزیابی تحصیلی دانش آموزان و دانشجویان خود شیوه های گوناگونی را اجرا می کنند. شیوه هایی که متناسب با نظام آموزشی خود طراحی کرده اند. و البته در بسیاری از نظام های آموزشی ملاک نمره دهی و قبولی و مردودی با شیوه ارزیابی تحصیلی کشور ما متفاوت است .
هرچند در کنار مباحث راهبردی در تغییر یا بهبود ساختار آموزشی کشور موضوع شیوه ارزیابی تحصیلی هم همواره مورد توجه صاحب نظران آموزش وپرورش بوده اما به نظر می آید تا رسیدن به یک ساختار تازه و کم آسیب در ارزیابی تحصیلی فاصله زیادی داریم .
در نظام آموزشی کشور ما تمام متعلمین چه در حوزه آموزش و پرورش چه در دانشگاهها پس از گذراندن یک سال یا نیمسال تحصیلی خود را برای امتحانات پایانی اماده می کنند و پس از عبور از مرحله امتحانات پایانی کارنامه تلاش گذشته خود را در فاصله ارزش گذاری صفر تا بیست به دست می آورند. صرفنظر از نوع شیوه امتحانات و اشکالاتی که در نظام ارزیابی تحصیلی موجود وجود دارد عوامل متعددی در موفقیت یک امتحان تاثیر دارد.
در طرز تلقی فعلی در خصوص امتحان یک دانش آموز یا دانشجو این نگاه غلط وجود دارد که تنها کسی که می تواند در به دست آوردن یک کارنامه موفق امتحانی نقش داشته باشد خود ان کسی است که می خواهد مورد ارزیابی قرار گیرد. حال آنکه این تصور غلط باعث می شود تا بار روانی آزاردهنده ای متعلم را تا پای امتحان و پایان آزمون همراهی کند.
این یک اصل مسلم و روشن است که اگر دانش آموزی را بدون مراقبت و زمینه سازی لازم و همه جانبه برای انجام یک آزمون مهم مثل آزمون پایان سال تحصیلی به حال خود رها کنیم خواه ناخواه نوعی دغدغه یا اضطراب سراسر حالات و لحظات او را فرامی گیرد.
تصور کنید یک یا چند نفر که می خواهند در یک مسابقه ورزشی شرکت کنند را در میدانی دور از نگاه تماشگران و بدون داشتن مربی و سایر عوامل کمک کننده و موثر به مسابقه وادار کنیم . به طور طبیعی عامل مهم آموزش و تشویق را از روح این مسابقه یا پیکار ورزشی گرفته ایم و این خود نخستین عامل در افت انگیزه مسابقه دهندگان است تا جایی که امروزه برای تنبیه مسابقاتی که طرفین یا یکی از تیم ها دچار خطایی دور از شان میادین ورزشی شود آن مسابقه را به دور از نگاه تماشاگر انجام می دهند. گو اینکه حضور تماشاگر و از همه مهمتر اصل تشویق پایه سوم و محکم ایجاد انگیزه و در نهایت انجام یک مسابقه جذاب و موفق است .
در خصوص انجام یک امتحان آن هم به صورت گروهی که نوعی رقابت تحصیلی در آن جریان دارد نیز حال به همین شکل است . تماشاگرانی نیاز است تا با تشویق و مراقبت و هدایت بتوانند یک دانش آموز یا دانشجو را تا آخرین مرحله آزمون همراهی کنند.
اولین و موثرترین نتیجه چنین همراهی آگاهانه ای تقویت نیروهای انگیزشی متعلم در بکارگیری تمام قوای فکری و ذهنی او برای گذراندن یک آزمون موفق است .
اما در مورد اضطراب پیش از امتحان کلیدی ترین نکته برای مواجهه با چنین استرس و اضطرابی این است که دانش آموز یا دانشجو باور داشته باشد که اضطراب یک امر کاملا طبیعی است و مکانیسم روحی و جسمی افراد به گونه ای است که به هر تقدیر در معرض هجمه اضطراب قرار می گیرد. زیرا نقطه مقابل اضطراب بی تفاوتی یا بی انگیزگی است که این امر در مقایسه با اضطراب هایی که در مواقع بحرانی با اشخاص مواجه می شوند به مراتب تاثیر ناگوارتری بر روند رشد تحصیلی و شخصیتی فرد خواهد گذاشت . پس باور کنیم که اضطراب امری طبیعی است و افرادی با فیزیولوژی سالم و طبیعی دچار اضطراب می شوند اما نکته بر سر این است که این اضطراب به مراحل حاد و شدید نزدیک نشود. به عبارتی از حد نرمال و طبیعی خارج نشود.
برای دستیابی به چنین نتیجه ای توجه به مسائل زیر ضروری است .
از زمانی که به فکر نوشتن این یادداشت ها افتادم با مرور اجمالی بر روی چندین مقاله و کتاب معتبر در این زمینه سه توصیه عمده را در لابلای تمام متون رویت شده برای کاهش اضطراب یافتم :
1 ـ تغذیه
2 ـ ورزش
3 ـ آرامش وخواب کافی .
بدون شک رعایت هر کدام از این سه اصل مهم تاثیر بسزایی در کاهش فشار روانی پیش از امتحان خواهد داشت .
از این سه اصل اساسی که بگذریم در انجام یک امتحان موفق مثلث امتحان دهنده اولیا و برگزارکنندگان هرکدام با وظایفی جداگانه می توانند در برگزاری یک امتحان موفق نقش داشته باشند.
و بدون تردید نقش اصلی در کاهش این فرآیند برعهده همان کسی است که می خواهد امتحان دهد.
بنابر آنچه گذشت از جمله مهمترین اموری که باید خود شخص یا اشخاص امتحان دهنده برای انجام یک امتحان رعایت کنند عبارتند از :
1 ـ به یاد داشته باشید که هر امتحانی که با موفقیت انجام شد به این معناست که یک گام مهم در زندگی به سمت پیروزی برداشته شد.
2 ـ همواره سه اصل مهم را در ذهن خود مرور کنید و به آن سه اصل اعتقاد داشته باشید : هدف تلاش و امید .
3 ـ در دنیای درون خود کنکاش کنید و هر مانعی که شما را بی انگیزه می کند آنرا برطرف کنید .
4 ـ صبر و حوصله و پشتکار پله نخستین مطالعه است .
5 ـ همه عوامل اطراف مثل معلمان و خانواده در حکم تماشاگر بازی تو در میدان مطالعه اند و به یاد داشته باش که تو بازیکن اصلی این میدانی .
6 ـ ناآرام و مضطرب شروع به مطالعه نکنید . اضطراب بخشی از محفوظات را از ذهن پاک می کند .
7 ـ بدون میل و رغبت به سراغ مطالعه نروید . اگر احساس می کنید تمایلی به مطالعه ندارید برای رفع بی میلی و بی انگیزگی نهایت تلاش خود را به کار برید. و خود را تسلیم چنین وضعیتی نکنید.
8 ـ به یاد داشته باشید که همیشه شروع هر کاری با مشکلاتی مواجه است اما با تکرار و تمرین کار پیش رو خوشایند می شود.
9 ـ سپرده انبوهی از مطالب به شب امتحان برای یادگیری شیوه ای بسیار غلط است زیرا شب های امتحان باید به اندازه کافی استراحت کرد.
10 ـ آرامش روحی و روانی تاثیر زیادی در موفقیت شما دارد . لذا سعی کنید محیط آرام و به دور از تشنج و درگیری برای خود و خانواده و دوستان داشته باشید.
در کنار موارد یادشده دو اصل توکل به خداوند سبحان و یاریگر و اعتماد به نفس نیز به امتحان دهنده این امکان را می دهد که هم فشار روانی ناشی از امتحان را بکاهد و هم با آرامش و اطمینان از محفوظات و آموخته های خود در جهت تقویت قدرت پاسخگویی بهره ببرد.

راههای برطرف کردن اضطراب امتحان

نگرانی و تشویق دشمن اصلی موفقیت دانش آموزان هنگام امتحانات محسوب می شود چون این نگرانی انرژی برای فعالیت و تلاش را از انسان سلب می کند. البته وجود اندکی اضطراب سازنده ومثبت است اما اگر توان ذهنی فعالیت های مثبت و قدرت تصمیم گیری را از دانش آموزان بگیرد بی تردید باید برای آن در خانواده و مدرسه دلایلی جستجو کرد تا بتوان آن را از ریشه درمان کرد. چون اضطراب یک مساله ذاتی نیست بلکه شخص در ارتباط با محیط اطرافش به آن دچار می شود مثل اینکه اگر فرزندان در طول سال تحصیلی با نگرش غلط والدین کمال گرا به طور دائمی از نظر نوع استعداد میزان فعالیت و درجه موفقیت با افراد هم سن و سال خود مقایسه شوند و بدون در نظر گرفتن توانایی هایشان مورد سرزنش و سرکوفت قرار گیرند و یا اینکه آنها را بارها وبارها نسبت به فرا رسیدن زمان امتحان هشدار دهند و از گرفتن نمره کم بترسانند و یا حتی برای نمره بیست پاداشهای سنگین بگذارند به طور ناخواسته آنها را به سمت اضطراب امتحان سوق می دهند. والدین باید بدانند که در تربیت فرزندان مضطرب نقش مهم و اصلی را ایفا می کنند پس در درجه اول باید انتظارات خود را با سن هوش توانایی و مهارت های فرزندان تطبیق دهند. این کار موجب می شود تا آن ها فرزندانشان را با توانایی های دیگران مقایسه نکنند و به آنها بیاموزند که انجام هر کاری به نحو احسن مورد اهمیت قرار دارد والاکسب نتیجه چندان مهم نیست . به این وسیله به او می فهمانند که هم برای تلاشهایش ارزش قایل می شوند و هم سعی و کوشش را به عنوان بخشی از نتیجه محسوب می کنند که البته به آن رسیده اند. و هم اینکه به این وسیله اعتماد به نفس آنها را به نمره هایشان ارتباط نمی دهند. در مرحله بعد باید دانست رابطه صحیح والدین با فرزندان کمک موثری به تقویت خودباوری و عزت نفس آنان می کند تا فرزندان نسبت به تلاش و کوشش بیشتر خود برای انجام کار مطمئن شوند و به خود با ضعف و درماندگی نگاه نکنند چون در آن صورت نه تنها در برابر مسایل درسی بلکه در برابر مسائل زندگی نیز ناتوان خواهند ماند. دیگر اینکه اولیا می توانند با یادآوری توانایی های دانش آموزان و تشویق آنها هر چند در برابر کسب موفقیت های کوچک اعتماد به نفس آنان را تقویت کنند والا سخت گیری و فشار مضاعف مبتنی برخواندن درس و نادیده گرفتن توانایی های آنان یک روند بی فایده و فرسایشی است و هیچ کمکی به آنان نمی کند. همچنین به آنان بیاموزند که در ضمن داشتن روش صحیح مطالعه و برنامه ریزی منظم و موثر با حوصله و سروقت انجام دادن تکالیف درسی در کنار تلاش و کوشش باید نتیجه کارهای خود را به خداوند مربوط و در همه کارها به او تکیه کنند زیرا توکل یکی از اصول تصفیه باطن و تزکیه نفس است و در سوره تغابن آیه 13 آمده که « خدای یکتاست که جز او خدایی نیست و اهل ایمان تنها به خدا توکل می کنند » . اینگونه است که با دانستن مفهوم « الابذکرالله تطمئن القلوب » نتیجه کار را باید به خدا سپرد زیرا فکر کردن به نتیجه کار اضطراب را افزایش می دهد. در چنین شرایطی است که با وجود دو بال اعتماد به خود و تلاشها که همان اعتماد به نفس است و اعتماد به خدا که همان توکل است می توان بسیاری از پله های ترقی را طی کرد. البته در این راستا نقش و جایگاه معلمان و اولیای مدرسه نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است چرا که آنها هم در شناخت و هدایت استعدادها و بارور کردن خلاقیت ها بسیار تعیین کننده هستند و هم می توانند از راهکارهای مناسب جهت تامین آمادگی روانی چه هنگام برگزاری کلاس درس و چه در ایام امتحان استفاده کنند. معلمان موفق علاوه بر اینکه با بار علمی بسیار خوب مطالب درسی را به خوبی توضیح می دهند با جلوگیری از تهدید و ترس به تشویق دانش آموزان می پردازند چرا که می دانند تشویق در برابر تنبیه اثرگذار است و برای دانش آموزان آرامش روحی و روانی را به جای می گذارد. دیگر اینکه یک معلم دلسوز همیشه با ارائه نمونه سئوالات امتحانی و آشنا کردن دانش آموزان با چگونگی طرح سئوال و رفع ابهام وبرگزاری جلسه رفع اشکال به او می فهماند که هدف امتحان انتقام یا آزار روحی نیست بلکه صرفا برای ارزشیابی دانش آموزان برگزار می شود تا به بررسی میزان یادگیری و قدرت فهم آنهانسبت به کتب درسی بپردازند. وظیفه دیگر معلمان آن است که از قوانین رسمی و خشک و عوامل اجرایی برگزاری امتحان دوری و محیط مساعد و آرامی را ایجاد کنند تا از اضطراب امتحان کم نمایند چرا که وقتی معلمی فقط درس می دهد و به مسایل شخصیتی و رفتاری و روحی فراگیران بی توجه است نمی توان او را معلم موفقی خواند. در این صورت او تنها یک مدرس است . معلمان ماندگار و اثرگذار هرگز تنها به تدریس نمی پردازند بلکه در کنار آن به پرورش روح و روان و ساختن آینده فراگیران نیز اهمیت می دهند. دانش آموزی که در اثر برخورد غلط معلمانش دچار ضعف شخصیتی می شود و حتی نسبت به خود افکار انتقادی می گیرد و خود را کودن و ناتوان فرض می کند و در این اندیشه غوطه ور می شود که او بدترین و بی عرضه ترین شاگرد کلاس است دیگر به ندرت می تواند به خودباوری و اعتماد به نفس برسد. نکته پایانی اینکه خواب و استراحت کافی به موقع بیدار شدن و حضور به موقع در صحنه امتحان تغذیه مناسب اندکی تفریح و بازی حفظ محیط امن و سالم خانواده تهیه وسایل در حد امکان و حذف مهمانی های بی مورد نیز می تواند در آرامش و رسیدن به موفقیت دانش آموزان تاثیر بسزایی داشته باشد. فاطمه نوروززاده والدین باید با تلاش های کودک و نوجوان اهمیت بدهند نه به نتیجه کار زیرا اگر نتیجه گرا باشند دانش آموز مجبور می شود با اضطراب درس بخواند وبه نتیجه مطلوب هم نرسد معلمان موفق علاوه بر اینکه با بار علمی مناسب مطالب درسی را به خوبی برای دانش آموزان توضیح می دهند با جلوگیری از تهدید و ترس به تشویق دانش آموزان می پردازند توکل و سپردن کارها به خدا در کنار تلاش و کوشش کافی باعث کاهش اضطراب خواهد شد زیرا توکل و اعتماد به نفس دو رکن اصلی هر موفقیتی محسوب می شود

منبع:روزنامه جمهوری اسلامی 21/03/1386 صفحه مقالات