شاید این سوال برای خیلی‌ها پیش آمده باشد که چرا زمانی که فردی رفتار اشتباهی انجام می‌دهد و خودش هم از این مسئله اطلاع پیدا می‌کند، به جای اعتراف به اشتباه و عذرخواهی به دنبال شانه خالی‌کردن از زیر بار خسران و ضرر برجای مانده از اشتباهش است.

 از آنجا که انسانها در اجتماع زندگی می‌کنند تعاملاتی نیز با هم دارند. برقراری ارتباط با افراد مقوله‌ای اجتناب ناپذیر در سطح جامعه است. بشر از زمانی که زندگی اجتماعی را تجربه کرده، ناگزیر از برقراری ارتباط با همنوعان خود بوده است. ارتباط بنیان و اساس شکل‌گیری جامعه انسانی است و بدون آن هرگز لفظ جامعه انسانی معنا و مفهوم پیدا نمی‌کند. امروزه در دنیایی زندگی می‌کنیم که ناگزیر از ارتباط و برخورد با دیگران هستیم و مسلما در زندگی امروزی هیچ کس نمی‌تواند بدون کمک و یاری دیگران نیازهای خود را برطرف کند. در عصر حاضر ارتباط با مردم و جلب رضایت آنها از جایگاه مهمی برخوردار است.

بنابراین ضرورت و نیاز به برقراری ارتباط برکسی پوشیده نیست. اسلام به عنوان دینی که حامل رسالتی جدید است به برقراری ارتباط مؤثر و بر پایه ارزشآ­های انسانی همت گمارده و زندگی، گفتار، کردار و روشآ­های زندگی پیامبر اکرم (ص) را به عنوان الگویی اساسی و مهم در ارتباطات ارایه دادهآ­است.روابط نزدیک، صمیمی، مبتنی بر احترام و اعتلا بین مردم اساس یک جامعه خوب و پویا محسوب می شود. اعتماد عمومی نیز یکی از سرمایه‌های اجتماعی است که وحدت را در سیستم‌های اجتماعی، ایجاد و حفظ کرده و ارزش‌های انسانی را پرورش می‌دهد. آنچه مسلم است به دلیل وجود اختلافات فرهنگی، عقیدتی، تربیتی و ... و یا به دلیل تضاد منافع و یا سوء برداشت یا سوء تفاهم هر از گاهی ارتباط میان افراد در جامعه دچار اختلال و تنش می‌شود. این اختلالها و سوء تفاهم‌ها اگر در همان برخوردهای اولیه برطرف و حل شود موجب ایجاد آرامش در طرفین، افزایش سطح اعتماد عمومی و استحکام روابط در جامعه خواهد شد. اگر انسان بپذیرد که خود و دیگران دارای معایبی هستند که هر از گاهی با یک تنش و اختلال ولو کوچک ممکن است این عیب آشکار ‌شود، عذرخواهی کردن به خاطر آن سخت نخواهد بود. 

برای برطرف شدن این سوء تفاهمها و تنشها اولین قدم عذرخواهی است. اگر این اولین قدم در برخی روابط برداشته نشود گاهی به دلیل انباشته شدن اختلالات در آینده می‌تواند اثرات سویی بر روابط افراد بگذارد.

از جمله عللی که موجب می‌شود انسانها عذرخواهی را نادیده بگیرند عبارت است از:
غرور بی‌جا دارند، اشتباه خود را کوچک تلقی می‌کنند، گمان می‌کنند فرد مقابل ارزش عذرخواهی کردن ندارد، فکر می‌کنند عذرخواهی نشانه عجز و ترس است، از تحقیر شدن می‌ترسند و .. .

شاید این س?ال برای خیلی‌ها پیش آمده باشد که چرا زمانی که فردی رفتار اشتباهی انجام می‌دهد و خودش هم از این مسئله اطلاع پیدا می‌کند، به جای اعتراف به اشتباه و عذرخواهی به دنبال شانه خالی کردن از زیر بار خسران و ضرر برجای مانده از اشتباهش است. این مسئله در جامعه ما تنها به روابط خانوادگی و دوستانه و اجتماعی محدود نمی‌شود و برخی مسئولین هم هیچ گاه برای اشتباهاتی که باعث خسران مردم جامعه‌شان می‌شود، عذر خواهی نمی‌کنند و تنها به دنبال این هستند که تقصیر را به گردن دیگری بیاندازند و خودشان از زیر بار عمل نادرستشان فرار کنند.

نماهای اجتماعی از گردن نگرفتن
در مترو ایستاده ای ناگهان مسافری می‌آید و پایش را به روی پای تو می‌گذارد و بدون اینکه به روی خود بیاورد و از این رفتار معذرت خواهی کند، راهش را می‌کشد و می‌رود!

داخل خیابان اصلی مشغول رانندگی هستی ناگهان اتومبیلی از فرعی وارد می‌شود و چیزی نمانده که با تو تصادف کند، با آنکه حق تقدم با تو بوده و او خلاف آمده با کمال تعجب می‌بینی که به جای اینکه معذرت خواهی کند، تازه طلبکار هم هست و سرش را از شیشه بیرون آورده و داد و بیداد می‌کند! در پیاده روی خیابان در حال راه رفتنی ناگهان از یکی از مغازه‌ها یک پارچ آب به سمت تو پاشیده می‌شود و کل وجودش را خیس می‌کند، در این هنگام مغازه دار به جای معذرت خواهی طوری رفتار می‌کند که انگار تقصیر تو بوده که بد موقع از پیاده رو رد شده ای!
در چنینی شرایطی که عذر خواهی به حلقه مفقوده فرهنگ کشورمان تبدیل شده است، این نهادهایی مانند آموزش و پرورش و رسانه به خصوص رسانه ملی هستند که باید در این زمینه فرهنگ سازی کنند تا معذرت خواهی به عنوان یک ارزش در جامعه ما مطرح شود و مردم به دنبال فرار از آن نباشند.
این اتفاق‌ها و هزار نمونه مشابه آن بارها در زندگی همه ما پیش آمده است، شاید در برخی از موارد این ما بوده‌ایم که در مقابل عملی نادرست به جای معذرت خواهی به دنبال شانه خالی کردن بوده‌ایم. اما در هر حال مسئله یکسان است ؛ اینکه پس از انجام رفتاری نادرست، معذرت خواهی فراموش شده است.

عذر خواهی در آیات و روایت
عذر خواهی در آیات قرآن و روایات، نقش پررنگی دارد و بارها به مسلمانان تاکید شده است که در صورت بروز رفتار نادرست، معذرت خواهی شود. در همین راستا در قرآن کریم 87 بار از توبه و معذرت خواهی سخن به میان آمده و در روایات هم آمده است که حضرت علی(ع) به مردم می‌گویند: من و شما بر هم حقوقی داریم و اولین حق شما بر من این است که چیزی را از شما پنهان نکنم .

فرار از خسارت و مسئولیت
یکی از دلایلی که عذرخواهی در کشور باب نیست، مسئله فرار از خسارت و بار مسئولیتی است که اشتباهات به دنبال دارد. زمانی که یک فرد متوجه می‌شود که با اعتراف به اشتباه و عذرخواهی، باید مسئولیت خسران وارد آمده را بر عهده گیرد یا اینکه با این کار خود را متوجه تنبیه و جزا می‌کند، ترجیح می‌دهد که به طور کلی مسئله را انکار کند تا از زیان‌های احتمالی مصون بماند. همین می‌شود که دیگر کسی اشتباهاتش را گردن نمی‌گیرد، چه برسد به اینکه بخواهد عذرخواهی کند.
یکی از دلایلی که عذرخواهی در کشور باب نیست، مسئله فرار از خسارت و بار مسئولیتی است که اشتباهات به دنبال دارد. زمانی که یک فرد متوجه می‌شود که با اعتراف به اشتباه و عذرخواهی، باید مسئولیت خسران وارد آمده را بر عهده گیرد یا اینکه با این کار خود را متوجه تنبیه و جزا می‌کند، ترجیح می‌دهد که به طور کلی مسئله را انکار کند تا از زیان‌های احتمالی مصون بماند 
وقتی عذرخواهی در جامعه ارزش نباشد!
اینکه در کشورهای اروپایی یا کشورهایی مانند ژاپن اگر مقام مسئولی اشتباهی انجام می‌دهد، هر چند خسارت داشته باشد و حتی اگر اعتراف او مجازات شدیدی را برایش به دنبال داشته باشد، باز هم اعتراف می‌کند و معذرت خواهی می‌کند، به این دلیل هم هست که معذرت خواهی و مسئولیت پذیری در مقابل اشتباهات در آن کشورها ارزش تلقی می‌شود و اصلاً کسی نمی‌تواند اشتباهش را گردن نگیرد، چون رسانه و به طور کلی افکار عمومی اجازه وقوع چنین اتفاقی را نمی‌دهند.

در چنین کشورهایی فرهنگ معذرت خواهی درونی شده است و کسی دلیلی برای فرار از بار مسئولیت کارهایش نمی‌بیند. اما در کشور ما، همه از همان کودکی به دنبال راه های شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت کارهایشان هستند و هر کسی هم بیشتر از زیر بار مسئولیت اشتباهاتش فرار کند، از دیدگاه دیگران زرنگ‌تر جلوه می‌کند!

مسئولین عذرخواهی را فرهنگ غربی تلقی می‌کنند
جالب اینجا است که مسئولین ما در مقابل این پرسش که چرا پس از اشتباهاتشان از مردم معذرت خواهی نمی‌کنند، فرهنگ معذرت خواهی را غربی تلقی می‌کنند و الزامی برای اعتراف به اشتباهاتشان که ملتی را دچار خسران می‌کند، احساس نمی‌کنند. این در حالی است که معذرت خواهی در فرهنگ ایران باستان و هم چنین در متون اسلامی بارها و بارها تاکید شده است و بیشتر از اینکه غربی باشد ، متعلق به فرهنگ ایرانی و اسلامی است. اما مسئله این است که مسئولین با این تلقی به دنبال فرار از بار مسئولیت اشتباهاتشان هستند.

رسانه و آموزش و پرورش باید فرهنگ عذر خواهی را نهادینه کند
در چنینی شرایطی که عذر خواهی به حلقه مفقوده فرهنگ کشورمان تبدیل شده است، این نهادهایی مانند آموزش و پرورش و رسانه به خصوص رسانه ملی هستند که باید در این زمینه فرهنگ سازی کنند تا معذرت خواهی به عنوان یک ارزش در جامعه ما مطرح شود و مردم به دنبال فرار از آن نباشند.

چگونه فرهنگ عذرخواهی را تقویت کنیم؟ 

در نظر گرفتن اصول و موازین ساده اخلاقی، اجتماعی و دینی: این اصل در روابط با دیگران می‌تواند تاثیر بسیاری داشته باشد. زیرا بسیاری از برخوردهای اشتباه ما ناشی از عدم آشنایی به روابط اولیه اجتماعی است.
ایجاد انگیزه برای حفظ رابطه: انسان در روابط اجتماعی خود چه رابطه دوستانه یا ارتباط با همنوع خود باشد، باید مراقب باشد که در دیگران ایجاد رنجش و تنش نکند در صورت بروز این رنجش، انگیزه برای حفظ رابطه می‌تواند منجر به عذرخواهی شود که در این صورت موجب ایجاد آرامش در فرد و جلب رضایت الهی می‌شود.
بپذیرید که کامل نیستید: اگر انسان بپذیرد که خود و دیگران دارای معایبی هستند که هر از گاهی با یک تنش و اختلال ولو کوچک ممکن است این عیب آشکار ‌شود، عذرخواهی کردن به خاطر آن سخت نخواهد بود.
توصیه اسلام به عذرخواهی: اگر فردی به این واقعیت دینی اعتقاد داشته باشد که در دین اسلام همواره توصیه به توبه و بازگشت به سوی خداوند شده است و خدا بهترین عذرپذیرنده است، می‌آموزد که در صورتی ارتکاب خطا برای جلب رضایت خدا از خطای خود نیز در برخورد با بندگان عذرخواهی کند. هرگاه شخص، عذر بخواهد خود را در معرض احسان الهی و مردم قرار داده است و از برکات احسان خود و جامعه برخوردار و بهره مند می‌شود.
اشتباه را بپذیرید: در صورتی که فرد به اشتباه خود پی ببرد و بداند که او در کدر شدن فضای رابطه مقصر بوده است، به راحتی می‌تواند برای عذرخواهی قدم جلو بگذارد.
اشتباه خود را کوچک تلقی نکنید: در دین اسلام آمده است که کار نیک خود را کوچک و کار نیک دیگران را بزرگ و رفتار منفی خود را بزرگ و رفتار منفی دیگران را کوچک تلقی کنید. بنابراین در صورت انجام کار اشتباه آن را کوچک نشمارید تا راحت‌تر بتوانید عذرخواهی کنید.
تحلیل علت ایجاد تنش: پس از اینکه خطایی مرتکب شدید بلافاصله عمل و رفتار خود را بررسی کنید که چرا و چگونه این اتفاق افتاد؟ در صورتی که خود را مقصر دیدید برای عذرخواهی اقدام کنید.
مسئولیت ارتکاب اشتباه را گردن دیگران نیندازید: هر کس باید مراقب رفتار و اعمال خود باشد و بهتر است انسان خطایی نکند تا منجر به عذرخواهی شود اما در صورتی که خطایی از او سر زد آن را گردن دیگران نیندازد.

چگونه عذرخواهی کنیم؟

قدم اول در عذرخواهی پذیرفتن اشتباه و خطای مرتکب شده از سوی فرد است. در این صورت نشان می‌دهید که مسئولیت پذیر بوده و خواهان ارتباطات گسترده و صمیمی در سطح فرد و جامعه هستید. قدم بعدی کنار گذاشتن غرور و ترس از تحقیر شدن می‌باشد. پس از آن کلمات و جملاتی متناسب با فرد مقابل بیابید. پس از اینکه دانستید چه چیزی باعث رنجش طرف مقابل شده بخش عمده‌ای از عذرخواهی شما باید به این معطوف باشد که آن رنجش را برطرف کنید. این کار، به شخصی که از شما رنجیده اجازه می‌دهد که دیگر در مقابلتان احساس راحتی کند و موضع خصمانه نگیرد. هرگاه فردی عذرخواهی کرد، شایسته است که طرف مقابل نیز عذر او را بپذیرد؛ حضرت علی علیه‌السلام در این‌باره می‌فرماید: "بدترین مردم کسی است که معذرت خواهی دیگران را نپذیرد و از خطاهایشان درنگذرد 
سعی کنید به موقع و در زمان خود عذرخواهی کنید. نکته قابل توجه این است که اگر این عذرخواهی پس از زمان طولانی اتفاق افتد یا به معنایی عذرتراشی باشد، در این گونه موارد عذرخواهی با شکست مواجه خواهد شد. 

اثرات عذرخواهی:

رفع رنجش و آزرده خاطری طرف مقابل، خاتمه یافتن منازعه و کشمکش، جلوگیری از برخی فجایع و پیش آمدهای بزرگ در آینده، افزایش سطح اعتماد بین فردی و اجتماعی، برخورداری از احساس عزت نفس و آرامش، بازسازی روابط ویران شده، از بین بردن نگران و تنش در جامعه، تحکیم و تلطیف روابط اجتماعی و خانوادگی، حفظ حرمت اشخاص و خود فرد عذرخواهی کننده
تخلیه نفس از غرور و تکبر، تقویت روحیه گذشت و ایثار در جامعه.

در عذرخواهی باید سه نکته را در نظر داشت:
1. هرگاه فردی عذرخواهی کرد، شایسته است که طرف مقابل نیز عذر او را بپذیرد؛ حضرت علی علیه‌السلام در این‌باره می‌فرماید: "بدترین مردم کسی است که معذرت خواهی دیگران را نپذیرد و از خطاهایشان درنگذرد."[1] بنابراین درباره کسانی که می‌دانید در اثر خطا و اشتباه گناهی مرتکب شده‌اند می‌بایست تا جایی که امکان دارد حتی برای انجام عمل و کارشان توجیهاتی تراشید تا شخص خود را بیابد و از اشتباه خود درس گیرد. امیر مؤمنان علی (ع) در این باره فرمودند: "اقبل عذر اخیک، و ان لم یکن له عذر فالتمس له عذرا؛ عذر برادر خود را بپذیر و اگر او عذری نداشت برای خطای او عذری بتراش."[2] 
2. عذرخواهی باید متناسب با مقدار خطا باشد، نه کمتر و نه بیشتر.
3. مرتکب نشدن به جرم و خطا، بهتر از عذرخواهی است، چنان که حضرت علی علیه السلام می‌فرمایند: "بی‌نیازی از عذرخواهی، ارجمندتر از عذرخواهی است."[3] بنابراین انسان نباید کاری کند که مجبور به پوزش باشد. پیامبر (ص) می‌فرماید: "ایاک و ما تعتذر منه؛ فان فیه الشرک الخفی؛ زنهار از کاری که به سبب آن پوزش بخواهی؛ زیرا در این کار شرک پنهان، است."[4]